ปรํกตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนเวทนโต อญฺญํ เวทนาการณํ เวทนตฺตานํ สมนุปสฺสโต ‘อญฺญาย เวทนาย อยํ เวทนา กตา’ติ อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิฯ เอวํ สติ ปุริมาย การณเวทนาย อุจฺเฉโท อาปชฺชตีติ อยํ อุจฺเฉททิฏฺฐิ นาม โหติฯ สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจาติ ยถาวุตฺเตเนว อตฺเถน ‘อุปฑฺฒํ สยํกตํ, อุปฑฺฒํ ปเรน กต’นฺติ คณฺหโต อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิ – อยํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ นามฯ จตุตฺถา อการณา เอว สุขทุกฺขํ โหตีติ คณฺหโต อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิฯ เอวํ สติ อยํ อเหตุกทิฏฺฐิ นามฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(5.) ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[940] ปญฺจกนิทฺเทเส ยสฺมา เยสํ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนิ อปฺปหีนานิ, เต ภวคฺเคปิ นิพฺพตฺเต เอตานิ อากฑฺฒิตฺวา กามภเวเยว ปาเตนฺติ, ตสฺมา โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานีติ วุตฺตานิฯ อิติ เอตานิ ปญฺจ คจฺฉนฺตํ น วาเรนฺติ, คตํ ปน อาเนนฺติฯ รูปราคาทีนิปิ ปญฺจ คจฺฉนฺตํ น วาเรนฺติ, อาคนฺตุํ ปน น เทนฺติฯ ราคาทโย ปญฺจ ลคฺคนฏฺเฐน สงฺคา, อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน ปน สลฺลาติ วุตฺตาฯ

[941] เจโตขิลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา กจวรภาวา ขาณุกภาวาฯ สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติฯ สรีเร กงฺขมาโน ‘ทฺวตฺติํสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติฯ คุเณ กงฺขมาโน ‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติฯ วิจิกิจฺฉตีติ วิจินนฺโต กิจฺฉติ, ทุกฺขํ อาปชฺชติ, วินิจฺเฉตุํ น สกฺโกติฯ นาธิมุจฺจตีติ ‘เอวเมต’นฺติ อธิโมกฺขํ น ปฏิลภติ ฯ น สมฺปสีทตีติ คุเณสุ โอตริตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉภาเวน ปสีทิตุํ อนาวิโล ภวิตุํ น สกฺโกติฯ

ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จฯ ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน ‘เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอตํ นตฺถี’ติ กงฺขติฯ

ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโน ‘วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม , มคฺคนิสฺสนฺโท ผลํ นาม, สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถีติ กงฺขติ’ฯ

สงฺเฆ กงฺขตีติ ‘อุชุปฺปฏิปนฺโนติอาทีนํ ปทานํ วเสน เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺนา จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ สมูหภูโต สงฺโฆ นาม อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติฯ สิกฺขาย กงฺขมาโน ‘อธิสีลสิกฺขา นาม อธิจิตฺตสิกฺขา นาม อธิปญฺญา สิกฺขา นามาติ วทนฺติ, สา อตฺถิ นุ โข นตฺถี’ติ กงฺขติฯ

เจตโสวินิพนฺธาติ จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธาฯ กาเมติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิฯ กาเยติ อตฺตโน กาเยฯ รูเปติ พหิทฺธา รูเปฯ ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ ตตฺตกํฯ อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํฯ ตญฺหิ อุทรํ อวเทหนโต อุทราวเทหกนฺติ วุจฺจติฯ เสยฺยสุขนฺติ มญฺจปีฐสุขํ อุตุสุขํ วาฯ ปสฺสสุขนฺติ ยถา สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส ทกฺขิณปสฺสวามปสฺสานํ สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนสุขํฯ มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํฯ อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปยุตฺโต วิหรติฯ ปณิธายาติ ปตฺถยิตฺวาฯ สีเลนาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ วตนฺติ วตสมาทานํฯ ตโปติ ตปจรณํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติฯ เทโว วา ภวิสฺสามีติ มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิฯ เทวญฺญตโร วาติ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา อญฺญตโรฯ กุสลธมฺเม อาวรนฺติ นิวาเรนฺตีติ นีวรณานิฯ

มาตา ชีวิตา โวโรปิตา โหตีติ มนุสฺเสเนว สกชนิกา มนุสฺสมาตา ชีวิตา โวโรปิตา โหติฯ ปิตาปิ มนุสฺสปิตาวฯ อรหาปิ มนุสฺสอรหาวฯ ทุฏฺเฐน จิตฺเตนาติ วธกจิตฺเตนฯ

สญฺญีติ สญฺญาสมงฺคีฯ อโรโคติ นิจฺโจฯ อิตฺเถเก อภิวทนฺตีติ อิตฺถํ เอเก อภิวทนฺติ, เอวเมเก อภิวทนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา โสฬส สญฺญีวาทา กถิตาฯ อสญฺญีติ สญฺญาวิรหิโตฯ อิมินา ปเทน อฏฺฐ อสญฺญีวาทา กถิตาฯ ตติยปเทน อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา กถิตาฯ สโต วา ปน สตฺตสฺสาติ อถวา ปน วิชฺชมานสฺเสว สตฺตสฺสฯ อุจฺเฉทนฺติ อุปจฺเฉทํฯ วินาสนฺติ อทสฺสนํฯ วิภวนฺติ ภาววิคมํฯ สพฺพาเนตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ

ตตฺถ ทฺเว ชนา อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหนฺติ – ลาภี จ อลาภี จฯ ตตฺถ ลาภี อรหโต ทิพฺเพน จกฺขุนา จุติํ ทิสฺวา อุปปตฺติํ อปสฺสนฺโต, โย วา จุติมตฺตเมว ทฏฺฐุํ สกฺโกติ น อุปปาตํ, โส อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ อลาภี ‘โก ปรโลกํ ชานาตี’ติ กามสุขคิทฺธตาย วา ‘ยถา รุกฺขโต ปณฺณานิ ปติตานิ น ปุน วิรุหนฺติ, เอวํ สตฺตา’ติอาทินา วิตกฺเกน วา อุจฺเฉทํ คณฺหาติฯ อิธ ปน ตณฺหาทิฏฺฐีนํ วเสน ตถา จ อญฺญถา จ วิกปฺเปตฺวาว อุปฺปนฺนา สตฺต อุจฺเฉทวาทา กถิตาฯ เตสญฺหิ อิทํ สงฺคหวจนํฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเกติ เอตฺถ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจติฯ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํฯ ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ; อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขา วูปสมฺมนฺติ อตฺโถฯ อิทํ ปญฺจนฺนํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทานํ สงฺคหวจนํฯ

[942] เวราติ เวรเจตนาฯ พฺยสนาติ วินาสาฯ อกฺขนฺติยาติ อนธิวาสนายฯ อปฺปิโยติ ทสฺสนสวนปฏิกูลตาย น ปิยายิตพฺโพฯ จินฺเตตุมฺปิ ปฏิกูลตฺตา มโน เอตสฺมิํ น อปฺเปตีติ อมนาโปฯ เวรพหุโลติ พหุเวโรฯ วชฺชพหุโลติ พหุโทโสฯ

อาชีวกภยนฺติ อาชีวํ ชีวิตวุตฺติํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ภยํ ฯ ตํ อคาริกสฺสปิ โหติ อนคาริกสฺสปิฯ ตตฺถ อคาริเกน ตาว อาชีวเหตุ พหุํ อกุสลํ กตํ โหติฯ อถสฺส มรณสมเย นิรเย อุปฏฺฐหนฺเต ภยํ อุปฺปชฺชติฯ อนคาริเกนาปิ พหุ อเนสนา กตา โหติฯ อถสฺส มรณกาเล นิรเย อุปฏฺฐหนฺเต ภยํ อุปฺปชฺชติฯ อิทํ อาชีวกภยํ นามฯ อสิโลกภยนฺติ ครหภยํ ปริสสารชฺชภยนฺติ กตปาปสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิปติตํ ปริสํ อุปสงฺกมนฺตสฺส สารชฺชสงฺขาตํ ภยํ อุปฺปชฺชติฯ อิทํ ปริสสารชฺชภยํ นามฯ อิตรทฺวยํ ปากฏเมวฯ

[943] ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาเรสุ ปญฺจหิ กามคุเณหีติ มนาปิยรูปาทีหิ ปญฺจหิ กามโกฏฺฐาเสหิ พนฺธเนหิ วาฯ สมปฺปิโตติ สุฏฺฐุ อปฺปิโต อลฺลีโน หุตฺวาฯ สมงฺคีภูโตติ สมนฺนาคโตฯ ปริจาเรตีติ เตสุ กามคุเณสุ ยถาสุขํ อินฺทฺริยานิ จาเรติ สญฺจาเรติ อิโต จิโต จ อุปเนติ; อถ วา ปน ลฬติ รมติ กีฬตีติฯ เอตฺถ จ ทุวิธา กามคุณา – มานุสฺสกา เจว ทิพฺพา จฯ มานุสฺสกา มนฺธาตุกามคุณสทิสา ทฏฺฐพฺพา; ทิพฺพา ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวราชสฺส กามคุณสทิสาติฯ

เอวรูเป กาเม อุปคตญฺหิ เต ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตีติ วทนฺติฯ ตตฺถ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานนฺติ ปรมํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยวาเร หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา; ปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขา; ปกติชหนฏฺเฐน วิปริณามธมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ เตสํ วิปริณามญฺญถาภาวาติ เตสํ กามานํ วิปริณามสงฺขาตา อญฺญถาภาวาฯ ‘ยมฺปิ เม อโหสิ ตมฺปิ เม นตฺถี’ติ วุตฺตนเยน อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ ตตฺถ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขโณ โสโก; ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปลกฺขโณ ปริเทโว; กายปฏิปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ; มโนวิฆาตลกฺขณํ โทมนสฺสํ; วิฆาตลกฺขโณ อุปายาโสฯ

วิตกฺกิตนฺติ อภินิโรปนวเสน ปวตฺโต วิตกฺโกฯ วิจาริตนฺติ อนุมชฺชนวเสน ปวตฺโต วิจาโรฯ เอเตน เอตนฺติ เอเตน วิตกฺเกน จ วิจาเรน จ เอตํ ปฐมชฺฌานํ โอฬาริกํ สกณฺฏกํ วิย ขายติฯ

ปีติคตนฺติ ปีติเมวฯ เจตโส อุปฺปิลาวิตนฺติ จิตฺตสฺส อุปฺปิลภาวกรณํฯ เจตโส อาโภโคติ ฌานา วุฏฺฐาย ตสฺมิํ สุเข ปุนปฺปุนํ จิตฺตสฺส อาโภโค มนสิกาโรติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(6.) ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[944] ฉกฺกนิทฺเทเส ยสฺมา กุทฺโธ วา โกธวเสน, สนฺทิฏฺฐิปรามาสี วา สนฺทิฏฺฐิปรามาสิตาย กลหํ วิคฺคหํ วิวาทํ อาปชฺชติ, ตสฺมา โกธาทโย ‘วิวาทมูลานี’ติ วุตฺตาฯ

ฉนฺทราคนิทฺเทเส กามเคหสิตตฺตา ฉนฺทราคา เคหสฺสิตา ธมฺมาติ สงฺคหโต วตฺวา ปุน ปเภทโต ทสฺเสตุํ มนาปิเยสุ รูเปสูติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มนาปิเยสูติ มนวฑฺฒนเกสุ อิฏฺเฐสุฯ วิโรธา เอว วิโรธวตฺถูนิฯ อมนาปิเยสูติ อนิฏฺเฐสุฯ

[945] อคารเวสุ อคารโวติ คารววิรหิโตฯ อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย อนีจวุตฺติฯ